متون و پژوهش‌های زیادی وجود دارد که به اصول و قواعد دادرسی منصفانه، چه در محاکم قضایی و چه در مراجع شبه‌قضایی، پرداخته‌اند.
برخی از این قواعد شامل تعیین زمان مناسب برای طرح دعوا، دسترسی به دادگاه، ارائه کمک‌های حقوقی و حمایت قضایی، برگزاری جلسات رسیدگی به صورت شفاهی، شفافیت در روند دادرسی، علنی بودن رسیدگی و صدور حکم، و دسترسی به آرای دادگاه است.
این نوشتار قصد دارد از مباحث نظری دور شود و به نکات کلیدی و کاربردی درباره حقوق مودیان در فرآیند دادرسی مالیاتی بپردازد. به همین دلیل، تمرکز ما فقط بر حقوق مؤدیان خواهد بود که تأثیر زیادی در روند رسیدگی مراجع دادرسی مالیاتی دارند یا به عنوان چالش‌هایی در ادارات مالیاتی و مراجع دادرسی شناخته می‌شوند.
حقوق مودیان: حق دادخواهی نزد مراجع دادرسی
حق دادخواهی در محاکم و مراجع صالحه به عنوان یکی از حقوق و آزادی‌های اساسی شهروندان در اسناد ملی و بین‌المللی شناخته می‌شود. این موضوع به‌ویژه در اصول ۳۴ و ۱۵۹ قانون اساسی و همچنین ماده ۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد تأکید قرار گرفته است.
یکی از نتایج احترام به حق دادخواهی، ممنوعیت تعیین شرایط غیرقانونی برای استفاده از این حق است.
در بررسی رویه دیوان عدالت اداری، به توجه به حق دادخواهی در موارد مختلفی برخورد می‌کنیم. یکی از این موارد تبصره ۱ ماده ۲۴۷ قانون مالیات‌های مستقیم است که طبق آن، مؤدی مالیاتی موظف است مالیات مورد قبول را پرداخت کند و اعتراض خود را در مدت مشخص تسلیم نماید. همچنین، بر اساس بند ۳ بخشنامه شماره ۵۱۰۷۶، سازمان امور مالیاتی برداشت کرده بود که رسیدگی به اعتراض مؤدی به رأی هیأت بدوی مالیاتی، مشروط به پرداخت مالیات مورد قبول است.
در حقیقت اعمال حق دادخواهی با یک مانع و شرط مواجه شده بود.
اما هیأت عمومی دیوان عدالت اداری در رأی شماره ۱۳۲۶ مورخ ۲۳ مرداد ۱۳۹۷، با استناد به تبصره ۱ ماده ۲۴۷ قانون مالیات‌های مستقیم، پیش‌بینی این شرط را خلاف نظر و حکم قانونگذار دانست. بر اساس این رأی، فقط این نکته از تبصره مذکور نتیجه‌گیری می‌شود که اعتراض مؤدی نسبت به مالیات مورد قبول قابل پذیرش نیست.
مالیات مازاد بر مالیات مورد قبول که مؤدی نسبت به آن اعتراض دارد، می‌تواند در هیأت‌های حل اختلاف مالیاتی مورد رسیدگی قرار گیرد. بنابراین، نمی‌توان رسیدگی به اعتراض مؤدی نسبت به رأی هیأت بدوی مالیاتی را مشروط به پرداخت مالیات مورد قبول دانست.
نمونه دیگری از این موضوع اینکه، سازمان امور مالیاتی بر اساس ماده ۱۳ آیین‌نامه اجرایی تبصره ۲ ماده ۳۴ قانون مالیات‌های مستقیم، طرح اعتراض در هیأت حل اختلاف مالیاتی نسبت به مالیات بر ارث را مشروط به پرداخت مالیات توسط مؤدی اعلام کرده بود.
هرچند هیأت عمومی دیوان عدالت اداری در ابتدا با رأی شماره ۲۸۶۲۸۷ مورخ ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۹ مصوبه یاد شده را مغایر قانون ندانست، اما در نهایت با رأی شماره ۲۳۹ مورخ ۸ تیر ۱۳۹۹، وضع چنین مانعی برای حق دادخواهی مؤدیان را مغایر با قانون اعلام کرد.
باید توجه داشت که صرفاً با ثبت اعتراض مؤدی، پرونده او در هیأت‌های حل اختلاف مالیاتی مطرح می‌شود و این موضوع حتی اگر مؤدی قبل یا بعد از تاریخ اعتراض مالیات را پرداخت کرده باشد، تغییر نمی‌کند. به عبارت دیگر، اگر مؤدی در مهلت سی‌روزه به اوراق مالیاتی اعتراض کند، پرداخت مالیات مانع از رسیدگی به اعتراض او در مراجع دادرسی نخواهد بود.
حق دسترسی به اطلاعات پرونده مالیاتی
یکی از اصول مهمی که در مراجع دادرسی، به‌ویژه در مراجع مالیاتی، باید رعایت شود، اصل برابری سلاح‌ها در دعواست. این اصل به معنای لزوم وجود برابری در ابزارها و امکانات طرفین دعوا برای دفاع از خود است.
بر این اساس، مراجع دادرسی باید دسترسی برابر به همه اسناد و اطلاعات ضروری پرونده را برای هر دو طرف دعوا فراهم کنند و به آن‌ها فرصت دهند تا همه استدلال‌ها و مدارک ارائه‌شده توسط طرف مقابل را به چالش بکشند.
یکی از مواردی که به تحقق این برابری در دعاوی مالیاتی کمک می‌کند، الزام به ارائه جزئیات گزارش مبنای صدور برگ تشخیص است که در ماده ۲۳۷ قانون مالیات‌های مستقیم به آن اشاره شده است.
اخیراً، بر اساس تبصره ۱۰ ماده ۲۴۴ قانون مالیات‌های مستقیم، سازمان امور مالیاتی کشور موظف شده است که زمینه دسترسی کامل مؤدی و یا نماینده قانونی او به مفاد پرونده مورد اعتراض را حداقل یک هفته قبل از تشکیل هیأت فراهم کند.
حق برخورداری از نماینده و انتخاب آن
بر اساس ماده ۲۴۴ قانون مالیات‌های مستقیم، مؤدی هنگام اعتراض به برگ تشخیص یا مطالبه مالیات، باید یکی از مراجع بند سوم این ماده را به عنوان نماینده خود برای شرکت در جلسات هیأت حل اختلاف مالیاتی معرفی کند.
البته اگر برگ تشخیص مالیات به‌طور قانونی ابلاغ شده باشد و یا مؤدی در مهلت قانونی هنگام تسلیم اعتراض، نماینده خود را معرفی نکند، صلاحیت انتخاب نماینده به سازمان محول می‌شود.
حتی در این شرایط، سازمان موظف است با توجه به نوع فعالیت مؤدی یا موضوع مالیات مورد رسیدگی، اقدام به انتخاب نماینده مناسب برای مؤدی کند.
آخرین نکته این است که حق انتخاب نماینده توسط مؤدی به معنای انتخاب یک نماینده خاص نیست، بلکه منظور تنها انتخاب یکی از مراجع ذکرشده در بند ۳ ماده ۲۴۴ قانون مالیات‌های مستقیم است.
حق حضور کامل در جلسات و ارائه دفاعیات
مؤدی و نماینده قانونی او مجاز به حضور کامل در جلسه و ارائه دفاعیات به‌صورت کتبی یا شفاهی هستند. اظهارات شفاهی باید در صورت‌جلسه قید شود و به امضای نماینده برسد (تبصره ۲ ماده ۲۴۴ قانون مالیات‌های مستقیم).
حقوق مودیان: کلام آخر
در نتیجه، رعایت اصول دادرسی منصفانه و فراهم کردن شرایط برابر برای مؤدیان در مراجع مالیاتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حق دادخواهی و دسترسی به اطلاعات لازم برای دفاع مؤدیان، به ایجاد شفافیت و عدالت در فرآیند رسیدگی کمک می‌کند.
قوانین و مقررات موجود، از جمله الزام به معرفی نماینده و امکان حضور مؤدی در جلسات، بستر مناسبی برای حمایت از حقوق مؤدیان فراهم می‌آورد و به تقویت اعتماد عمومی به نظام مالیاتی می‌انجامد.
بنابراین، توجه به این اصول در راستای حفظ حقوق مودیان، تحقق عدالت مالیاتی و تسهیل روند دادرسی ضروری می‌باشد.
